Masnawi — arcydzieło Rumiego

Masnawi – ogromne, liczące sobie około 25 tysięcy dwuwierszy dzieło Dżalaloddina Rumiego uznane jest za jedno z największych arcydzieł literatury światowej i za najważniejszy po Koranie tekst mistyczny islamu. Do tej pory poemat przetłumaczono zostało na 17 języków, najczęściej prozą. Jest naszą ogromną radością, że możemy przyczynić się do powstania pierwszego systematycznego przekładu tego niezwykłego dzieła na język polski. 

Z pewnością nieprzypadkowe jest, że mistyczne teksty Rumiego – perskiego mędrca, poety i nauczyciela, którego życie dzieli od nas niemal osiem wieków – w Ameryce prześcigają popularnością wszystkich innych poetów, nawet Shakespeara czy Whitmana. Jego ekstatyczne przesłnie wydaje się doskonale zaspokajać wewnętrzną tęsknotę ludzi targanych niepokojami współczesnego świata. Mamy nadzieję, że mistrzowski przekład Alberta Kwiatkowskiego – wybitnego iranisty i tłumacza – będzie dla Was wspaniałą duchową i intelektualną ucztą. Jest to przekład unikalny w skali światowej, gdyż tłumacz, doskonale zaznajomiony z tematyką i tradycją w której tworzył Rumi, nie tylko wiernie oddaje głębokie przesłanie tekstu, ale również przekazuje je w dynamicznej, poetyckiej formie – bliskiej hipnotycznemu rytmowi perskiego oryginału.

Przekład z Języka perskiego

Inicjatorem projektu przekładu Masnawi na język polski jest Andrzej Saramowicz, założyciel Fundacji Sufich im. Dżalaloddina Rumiego oraz Szkoły Nauk Sufich. Tłumaczenie możliwe jest dzięki wsparciu Ambasady Turcji oraz TIKA – Międzynarodowej Agencji Rozwoju i Współpracy w Turcji. Naszym celem jest to, aby przez kolejne lata całość tego ogromnego dzieła ukazała się w języku polskim.

Całość składa się z 6 obszernych tomów, które dostępne będą w dwóch różnych wydaniach. Początkowo, w miarę postępu prac, dzielimy każdy z tomów na cztery części i wydajemy niewielkie, kieszonkowe książeczki, aby czytelnicy mogli cieszyć się tekstem jeszcze przed ukończeniem przekładu całego tomu. Następnie ukaże się wydanie całości danego tomu w eleganckiej oprawie twardej.

W różnych miastach Polski organizujemy także spotkania mające na celu przybliżyć czytelnikom symbolikę i przesłanie Masnawi oraz poezji sufickiej w ogóle. Tych, dla których temat jest całkowicie nowy, zachęcamy do obejrzenia na YouTube filmów z premiery książki Alchemia Miłości, gdzie przedstawiamy syntetyczne wprowadzenie do perskiej mistyki.

Rzeczywistość jest jedna, choć jej zewnętrzne przejawy mogą być różne

Masnawi, zwane „perskim Koranem”, składa się z bajek, legend, opowieści, anegdot, komentarzy do Koranu, hadisów (wypowiedzi Proroka na różne tematy), komentarzy do fragmentów wierszy innych poetów itp., którym Rumi nadał mistyczne znaczenie. Bohaterami są tak królowie, jak i żebracy. Wiele historii opowiada o zwierzętach. Humor towarzyszy powadze. Nawet najbardziej przyziemna rzecz odnosi się do wyższej rzeczywistości, nawet najbardziej nieprzyzwoity czyn zyskuje mistyczne znaczenie. Tekst jest bardzo różnorodny, ale ta różnorodność jest tylko pozorna i dotyczy rzeczy zewnętrznych. Rzeczywistość bowiem jest jedna, choć jej zewnętrzne przejawy różnią się. Bóg – jak mówią muzułmanie – jest jeden, lecz ma wiele imion.

Poemat ma formę szkatułkową. W dłuższych opowieściach znajdują się krótsze, a w nich pojawiają się jeszcze krótsze. W tekście roi się od dygresji, których zakres tematyczny ogranicza wyłącznie olbrzymia wyobraźnia autora. Myśli ilustrują metafory, które nierzadko same są miniaturowymi, bo zawartymi w zaledwie jednym wersie, opowieściami. W przeciwieństwie do typowej historii szkatułkowej, tekstowi brakuje jednak opowieści ramowej, która spajałaby całość. Stąd wrażenie chaotyczności.

Pieśń fletu

Traktat rozpoczyna się pieśnią trzcinowego fletu, który symbolizuje duszę tęskniącą za ojczyzną i pragnącą do niej powrócić. Aby zrobić perski flet (nej), trzeba ściąć trzcinę (nej), rosnącą w szuwarach (nejestan). Dźwięk, jaki wydaje ten instrument jest smutny, jego śpiew jest pieśnią o tęsknocie za szuwarami. Uważa się, że całe Masnawi jest komentarzem do tej krótkiej pieśni – opowieścią o tajemnicach duszy, pragnącej wrócić do swej ojczyzny, ponownie połączyć się z Bogiem.
Kiedy Rumi pisał tę pieśń, inspiracją była dla niego historia znajdująca się w Hadiqat al-haqiqat Sana’iego, jednego z jego duchowych mistrzów. Sana’i mówi w niej o zaufanym pewnego króla, który zachorował, ponieważ zabroniono mu wyjawić sekret władcy. Lekarz wysłał go więc nad odludne jezioro, gdzie ten wypowiedział głośno tajemnicę i odzyskał zdrowie. Wokół nie było żywej duszy, lecz usłyszała ją porastająca brzegi trzcina, a gdy zrobiono z niej flet, przekazała opowieść światu.
Zaczynające się w ten sposób masnawi są bardzo rzadko spotykane. Zazwyczaj autor stosujący tę formę wiersza zamieszcza na początku pochwałę Boga, Proroka itp. Zrywając z tym zwyczajem, Rumi i tym razem inspirował się Sana’im, który w swoim w Sejr al-ebad zwraca się w przedmowie do wiatru.

PIEŚŃ FLETU

1.    Słuchaj, jak ten flet trzcinowy swą smutną opowieść snuje,
    jak on z powodu rozstania skarży się i lamentuje:
2.    „Od chwili, gdy mnie ucięto, odkąd z szuwarów zabrano,
    ludzie płaczą zawsze wtedy, gdy moich pieśni słuchają.
3.    Szukam takiej piersi, która rozdarta jest przez rozstanie,
    bym mógł zwierzyć jej się z bólu, który miłość mi zadaje.
4.    Każdy, kto od źródła swego jest daleko, tęskni za nim;
    pragnie do niego powrócić, drogi szuka nieustannie.
5.    Do każdego już chodziłem, skarżyłem się i płakałem.
    To bywałem ze smutnymi, to u szczęśliwych bywałem.
6.    Każdy z nich był przekonany, że druhem moim się staje,
    ale nikt tajemnic, które są we mnie nie umiał znaleźć.
7.    Sekret mój nie jest daleko, ukrywa się w moim płaczu,
    wzrok i słuch są jednak słabe i odkryć go nie potrafią.
8.    Ciało ukryte przed duszą, ni dusza przed ciałem nie jest,
    ale nikt nie widzi duszy, nie ma na to przyzwolenia.
9.    Nie wiatrem, lecz ogniem jest to głośne fletu zawodzenie.
    Ten, w kim nie ma tego ognia, niech zapadnie się pod ziemię.
10.    Ogniem miłości jest ogień, który wewnątrz fletu płonie,
    wrzeniem miłości jest wrzenie, którym wrze wino czerwone.
11.    Kto z dala od przyjaciela – flet jest towarzyszem jego,
    on swoim głosem rozdziera zasłony serca naszego.
12.    Kto widział truciznę taką jak flet i lekarstwo takie?
    Kto widział takiego druha, co tak kochałby i pragnął?
13.    Flet opowiada o drodze, na której we krwi się brodzi,
    śpiewa historię Madżnuna, jego miłości szalonej.
14.    Tylko ten, kto stracił zmysły, może zrozumieć sens tego.
    Tak jak język tylko uszom swe towary może sprzedać.
15.    W smutku dni nasze minęły, w czarną noc się już zmieniły:
    dni nasze z naszą rozpaczą razem po drodze kroczyły.
16.    Chociaż nasze dni minęły, nie szkodzi, bać się nie trzeba,
    lecz Ty zostań, gdyż nikogo, kto Tobie dorówna, nie ma.
17.    W końcu wodą się nasycą prócz ryb wszyscy bez wyjątku.
    Bardzo dłuży się dzień temu, kto bez przerwy chodzi głodny.
18.    Ludzi, którzy już dojrzeli, nie zrozumie niedojrzały.
    Dlatego tutaj przerwiemy. Tak jest lepiej. Pokój z wami!
19.    Synu, zerwij swoje więzy. Swobodny bądź, uwolnij się.
    Jak długo srebro i złoto będą jeszcze zniewalać cię?
20.    Jeśli weźmiesz dzban i zechcesz wlać do niego morze całe,
    ile w nim zmieści się wody? Jego pojemność jest mała.
21.    Dzbany oczu ludzi chciwych nigdy nie staną się pełne.
    Perły nie urodzi muszla, jeśli zbyt wiele chcieć będzie.
22.    Każdy, komu swoją ręką szatę rozerwała Miłość,
    z wad oczyszcza się zupełnie i już nie wie, co to chciwość.
23.    Szczęśliwa bądź, o Miłości, która dajesz nam korzyści;
    o, ty, nasz lekarzu, który uzdrawiasz choroby wszystkie.
24.    Tyś lekiem na naszą pychę, próżność i zarozumiałość.
    Jesteś dla nas niczym Platon, jesteś dla nas niczym Galen.
25.    Miłość sprawia, że do nieba ziemskie ciała się wzbijają,
    a góry stają się lekkie i wnet tańczyć zaczynają.
26.    Zakochani! Zakochani! Miłość Synaj ożywiła.
    Mojżesz upadł nieprzytomny, Miłość górę upoiła.
27.    Jeśli znajdę w końcu usta prawdziwego przyjaciela,
    wtedy jak ten flet trzcinowy wiele historii wyśpiewam.
28.    Kiedy daleko są od nas ci, którzy nas rozumieli,
    możemy znać sto piosenek, a i tak jesteśmy niemi.
29.    Kiedy krzew róży jest zwiędły, kiedy ogrodu już nie ma,
    nie usłyszysz nigdy więcej, jak dla róży słowik śpiewa.
30.    Ukochany to jest wszystko, kochający to zasłona.
    Ukochany wiecznie żyje, martwy jest ten, który kocha.
31.    Czyż Miłość o ciebie nie dba? Jeśli tak, współczuć ci trzeba,
    ponieważ jesteś jak ten ptak, który swoich skrzydeł nie ma.
32.    Skąd mam wiedzieć, co ukrywa droga za mną i przede mną,
    jeśli światła Przyjaciela nie ma za mną i przede mną?
33.    Miłość chce, aby te słowa zostały wypowiedziane.
    Powiedz, co zrobić ma lustro, gdy odbijać nie jest w stanie?
34.    Wiesz, dlaczego twoje lustro nie pokazuje niczego
    Jego taflę rdza pokryła. Nie sczyściłeś jej – dlatego.

Masnawi jako gatunek literacki

Masnawi jest formą wiersza o rymach parzystych i właśnie ta cecha odróżnia je od innych perskich form poetyckich. Każdy wers (bejt) składa się z dwóch połówek (mesra’), które rymują się zgodnie z następującym schematem: aa bb cc dd itd. Dzięki temu forma masnawi pozwala na kompozycję tekstów o dowolnej długości.
Wiersz o rymach parzystych, niezwykle rzadko stosowany w poezji arabskiej, był bardzo rozpowszechniony w literaturze nowoperskiej od samych jej początków, zajmując pozycję co najmniej równorzędną do tej, jaką miała poezja liryczna. Stąd też uważa się, że masnawi jest rdzennie perską formą poetycką. Używano jej w poezji epickiej, romantycznej i w poematach mistycznych, stosując różne rodzaje metrum – zawsze jednak identyczne w każdej połówce wersu. Masnawi dydaktyczne i mistyczne pisane są zazwyczaj w metrum, które ma następującą postać: -v--/-v--/-v- i nazywa się ramal. W ramal właśnie Rumi podyktował swoje Masnawi, które jest masnawi par excellence.

W tekście wykorzystano obszerne fragmenty tekstu autorstwa Alberta Kwiatkowskiego, stanowiącego wstęp do pierwszego wydania Masnawi.